Tên di sản : Đình Tường Yên
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di sản :
Di tích kiến trúc nghệ thuật
Sô quyết định : Số 2382/QĐ-UBND
Giới thiệu
Đình được dựng theo hướng Đông Nam tọa lạc trên một khu đất rộng, thoáng giữa khu vực cư trú của dân làng. Kiến trúc của ngôi đình nép mình dưới những tán xanh tươi bốn mùa và nằm trong một khuôn viên khép kín bởi hệ thống tường rào bao quanh. Bên phải đình có hàng cây ăn quả, hồ nước rộng tạo cảnh thoáng đãng và sự tĩnh mịch tôn nghiêm cho nơi hội họp thờ cúng.
Quy mô cấu trúc:
Toàn bộ không gian đình hiện tại được phân bố bao gồm sân, vườn, nhà tiền đường và hậu cung trên một mặt bằng đất đai đã được khoanh vùng bảo vệ thuộc ô thửa 185 với diện tích 1064m2 theo bản đồ địa chính xã Cẩm Vân huyện Cẩm Thuỷ ký duyệt ngày 24/4/2006, tờ số 20 (trước kia mặt bằng diện tích rộng 3070). Chứng tỏ hiện tại diện tích đã bị thu hẹp lại bởi HTX đã chuyển diện tích còn lại xây dựng nhà văn hóa thôn:
Phía Bắc giáp đường làng
Phía Nam giáp đường làng.
Phía Tây giáp đường làng.
Phía Đông Bắc giáp thửa 159.
Sân đình: Có chiều rộng là 28m, chiều dài 25m, nền được lát gạch bát. Xung quanh xây tường bao quanh giáp bờ sảnh được xây chia Ô thoáng, trồng cây cảnh, cây ăn quả. Liền kề với sân là hệ thống đường liên thôn.
Nhà tiền đường: Không gian mặt bằng của đình được bố cục theo kiểu chữ Nhị chung hiên, gồm nhà tiền đường và hậu cung. Được đặt theo hướng Đông Nam xây trên nền cao hơn mặt sân 20cm. Xung quanh bó nền vỉa gạch, riêng bờ hiên nhà tiền đường được bó lát bằng những phiến đá xanh to, dài chạy hết chiều dài hiên đình.
Ngôi đình gồm 5 gian (bốn mái). Nền đình có chiều dài 19m, chiều rộng 94m, tổng diện tích 128.6m2. Trước kia đình được dựng 4 mái, không có tường hồi. Hai vì hồi do mưa bão, nắng làm xoá dấu vết, nay còn lại 4 cột ở 4 góc mái đình, nhân dân địa phương xây dựng 2 tường hồi thay cho 2 mái đốc nhà, gọi là tường hồi bít đốc tay ngai. Mái lợp ngói mũi hài, cổ bờ nóc đắp kiểu chữ đinh, 2 đốc mái đắp hình trụ diêm.
Mặt bằng nhà tiền đường được cấu tạo 5 gian 2 dãy kết cấu theo kích thước tính từ Đông sang Tây, tường hồi đốc đông dày 0,3m.
Dãy đầu hồi tường đốc Đông: 1,05m
Gian thứ nhất rộng: 3,18m
Gian thứ hai rộng: 3,20m
Gian thứ ba rộng: 3,70m
Gian thứ bốn rộng: 3.20m
Gian thứ năm rộng: 3,18m
Dãy đầu đốc Tây dày: 0,85m
Cấu trúc ngang thân đình gồm 4 hàng cột, hai hàng cột cái, 2 hàng cột quân trước sau :
Từ giọt mái ngói hiên trước đến tim cột quân là: 1,15m
Từ tim cột quân đến tim cột cái trước: 1,65m
Từ tim cột cái đến tim cột cái là: 3,45m
Từ tim cột cái đến tim cột quân sau là: 1,65m
Từ tim cột quân sau đến mái hiên sau là: 1,15m
Cột cái có chiều cao là: 4,40m, đường kính cột là 0,42m
Cột quân có chiều cao là: 3,24m, đường kính cột quân là: 0,39m
Cột góc có chiều cao là: 2,50m, đường kính cột góc là: 0,29m
Kích thước chân tảng cột cái là: 0,46m x 0,46m
Kích thước chân tảng cột quân là: 0,41m x 0,41m
Như vậy ngôi đình có tổng số: 28 cột gỗ đứng trên hệ thống chân tảng gồm 12 cột cái, 12 cột quan, 4 cột góc. (Hiện tại còn hai cột góc).
Đường kính các cột trong ngôi đình này có tỷ lệ tương ứng nên hình dáng của cột cũng có quy định rõ ràng. Như chúng ta vừa trình bày ở trên, các cột ở đây được tạc theo kiểu "Thượng thu hạ thách", các xà, câu đầu cũng có sự tương ứng với nhau. Sự tương ứng giữa xà với cột, giữa câu đầu với cột rất hợp lý hài hoà.
Kết cấu vì kèo:
Theo khảo sát thực tế ngôi đình 5 gian, 6 vì kèo có kết cấu kiến trúc tương đối cân đối, đối xứng nhau: gian đầu đối xứng với gian cuối, vì 1 đối xứng với vì 6, vì 2 đối xứng vì 5, vì 3 đối xứng vì 2. Vì 1 và vì 6 có kết cấu kiến trúc theo hệ thống giá chiêng, chồng rường, kẻ bẩy có nghĩa là từ xà lòng đến thượng lương được kết cấu kiểu con so chồng rường giá chiêng, trên cùng là các con rường chồng lên nhau nhưng tỷ lệ ngắn và thu hẹp lại dần theo kết cấu mái, nó được đỡ bằng các đấu trụ vuông vắn. Đầu con rường thứ nhất trên vì nóc được ăn mộng vào cột cái, đầu con rường thứ 2 được ăn mộng vào đầu trụ đứng. Để nối hai trụ đứng này là một con rường dài nằm ngang ăn mộng vào trụ đứng đỡ hai hoành tải của cả mái, đặc biệt trên rường ở vì kèo này được nghệ nhân trang trí hổ phù miệng khắc chữ thọ, mũi to, mắt lồi, trán rộng, bờm tết, hai chân trước được đặt bên 2 bát đấu, tất cả chạm mảng điêu khắc gỗ trông chắc chắn, khoẻ mạnh đỡ guốc thượng lương.
Như vậy các con rường ngoài chức năng đỡ hoành tải còn có vai trò chính trong kết cấu để tạo nên vì kèo của ngôi nhà. Trên các con rường này được các nghệ nhân thời bấy giờ tạo tác văn hoa trang trí những hoa cúc cách điệu, chạm khắc chữ Thọ khéo trông mềm mại, uyển chuyển.
Phần dưới xà lòng, xà nách, giữa cột cái và cột quân được kết cấu kiểu chồng rường. Từ cột quân ra cột hiên góc được đặt bẩy bắt quét, từ cột cái ra cột góc, cột quân ra hiên có bẩy, tạo nên kết cấu liên hoàn chặt chẽ có mái cong (hiện còn dấu vết các cột góc ở 4 góc đình).
Từ cột quân ra tàu mái được cấu trúc bằng hệ thống kẻ bẩy để chịu lực bộ mái. Các bẩy đỡ được chạm khắc hoa văn lá cúc cách điệu, đầu bẩy được khắc hoa văn chữ Vạn.
Hai vì bên (vì 2 và vì 5) cân đối giống nhau, trên nóc từ quá giang lên giống hai vì giữa, cùng chồng rường giá chiêng. Liên kết giữa cột cái và cột quân là kẻ bẩy chuyền, không soi cầu kỳ mà chỉ trang trí hoa lá cúc cách điệu đơn
Hai vì giữa (vì 3, vì 4) là vì chính được kết cấu theo thức giá chiêng chồng rường được chạm trỗ cầu kỳ đầu rường theo hoa văn rồng cách điệu. Các đầu dư ở 4 cột cái được chạm hình đầu rồng đường nét tỉ mỉ có hàm dưới hàm trên, mũi, mắt, râu, mi, bờm... làm nhiệm vụ đỡ góc vuông của cột và xà lòng.
Các đầu dư này được đặt dưới quá giang chui qua họng cột cái và qua tấm Cốn ngoài cột quân, 4 bức cốn khối tam giác gỗ, chạm thủng bong hình rồng. Thân rồng to chắc khoẻ, đuôi cuộn tròn mắt lồi, mũi to, trán dô, miệng rộng đang phun nước. Phía dưới là những con vật: cá chép, rùa cua, lá sen, hoa sen đang bơi tung tăng trong hồ nước...Nét đặc biệt ở ngôi đình này là chỉ chạm khắc tỉ mỉ ở gian giữa còn phía sau Vì này các bức cốn trang trí đơn giản như hình phượng cách điệu, hoa lá cúc cách điệu.
Điều đáng chú ý là 4 đòn bẩy tiền, hậu được thể hiện những mảng điêu khắc độc đáo mang đề tài mỹ thuật theo phong cách dân gian. Nét chạm được thể hiện thanh thoát, dứt khoát, hình chạm chắc khoẻ, thể hiện ở thân rồng, vảy rồng, đuôi rồng, móng bám chắc chắn hình con sóc, nghê rất sống động. Tất cả mảng điêu khắc này đều được đặt nơi thoáng mát. Cách bố cục của nghệ nhân thời bấy giờ mang hệ ý thức xã hội rất tiến bộ: quyền lực cũng nằm trong quỹ đạo của quy luật tự nhiên. Toàn bộ cầu phong, li tô, hoành tải đều được làm bằng gỗ, xà thượng, xà hạ, trên dưới đều được làm bằng gỗ nhưng có hình dáng vuông vắn chắc khoẻ, có khả năng chịu lực, toàn bộ khung gỗ của đình đều được làm bằng gỗ tứ thiết. Mái được lợp bằng ngói mũi hài nhiều loại điều đó chứng tỏ mái đình được tu sửa nhiều lần. Nghệ thuật trang trí ở đây là những mảng chạm ở kẻ hiên đầu dư, ván nong được trang trí mang nhiều đề tài, phù hợp với ý thức dân gian như chạm rồng, phượng và các con thú như rùa, cá chép,...thể hiện cuộc s��ng no đủ của con người lúc bấy giờ và quy luật tự nhiên với các giai đoạn Xã hội. Nhà hậu cung: Nhà hậu cung trước kia bị xuống cấp, nhân dân địa phương đã trùng tu lại khá lâu. Hậu cung chung hiên nhà tiền đường, nền hậu cung cao hơn nhà tiền đường 30cm. Nhà gồm 3 gian, 2 xà gỗ. Có chiều dài 6,6m. Chiều rộng 3,7m với tổng diện tích 24,4m2. Kết cấu vì kèo đơn giản, bào trơn đóng bén. Hậu cung là nơi bài trí long ngai, bài vị thờ Thành Hoàng làng.
Các hiện vật có giá trị trong di tích:
Hiện vật trong di tích ở đình Tường Vân chủ yếu được bài trí ở Hậu cung. Hiện còn:
Bài văn cúng thời Bảo Đại
Long ngai bằng gỗ mới: 3 cái
Lư hương đồng: 1 cái; Cây đèn đồng: 2 cái; Cây đèn gỗ: 6 cái; Bát hương gốm cổ: 3 cái; Lộc bình gốm: 3 cái; Hạc đồng: 2 con; Mâm bồng gỗ cổ: 3 cái; Cây đèn gỗ: 4 cái; Hạc gỗ: 4 con; Đài nước gỗ cổ: 12 cái; Ống hương gỗ: 6 cái; Khay mịch gỗ cổ: 1 cái.